Jak mentalnie przygotować ucznia do zawodów sportowych?
7 najważniejszych wskazówek dla nauczycieli wychowania fizycznego

Ten tekst zawiera garść wskazówek dla nauczycieli wychowania fizycznego oraz wszelkiego rodzaju trenerów i instruktorów. Jak mądrze przygotować mentalnie młodych ludzi do tych wydarzeń? To skondensowana dawka psychologii sportu w praktyce; zbiór najważniejszych zasad, który może być drogowskazem ku temu, jak pokierować procesem przygotowań do startu, żeby młodzi ludzie mogli z radością i dumą reprezentować swoją szkolną społeczność. Dodatkowo podpowiadam też, na co zwrócić uwagę podczas zawodów oraz po ich zakończeniu. Już niebawem będziesz mieć okazję do sprawdzenia tego, o czym piszę w praktyce. Zapraszam zatem do lektury i działania!

PRZED ZAWODAMI

Zasada 1: zadbaj o równomierny rozwój
Start w zawodach na każdym poziomie zaangażowania w sport wymaga wachlarza umiejętności z czterech najważniejszych obszarów przygotowania. To motoryka, technika, taktyka i oczywiście psychika. Pracowałem dotychczas w ponad 20 dyscyplinach sportowych i w każdej z nich sprawdza się ten schemat – od żużlu, poprzez sporty drużynowe, aż po szachy. Należy zidentyfikować umiejętności konieczne do współzawodnictwa i równomiernie je rozwijać! Nie wolno przy tym zapominać o umiejętnościach mentalnych. Na poziomie szkolnym nauczyciele (trenerzy) często wymagają od swoich podopiecznych przygotowania mentalnego, lecz sami nie robią wiele, żeby ich w tym wspomóc. Zdaję sobie sprawę z tego, że liczba godzin nierzadko ogranicza nauczycieli, jednak przygotowanie mentalne na poziomie rozgrywek szkolnych wcale nie musi być wyizolowaną jednostką treningową. Wręcz przeciwnie! Można wprowadzać gry i zabawy, które akcentują kluczowe umiejętności mentalne (np. koncentracja uwagi, radzenie sobie ze stresem i presją, komunikacja i współpraca) jako rozgrzewkę lub część docelowych ćwiczeń. Przykładem może być żonglerka, „fizyczne” kółko i krzyżyk, różne wersje berka czy też zadania zespołowe. Dobrze też rozmawiać z uczniami o kwestiach mentalnych w procesie przygotowań. 
Przy tym punkcie należy również zaznaczyć, iż ważną rolą nauczyciela WF jest szerzenie idei edukacji prozdrowotnej. W kontekście zawodów sportowych warto podkreślać, jak duże znaczenie dla dobrego występu ma odpoczynek i sen, odpowiednia dieta i unikanie używek. Zawsze powtarzam, że najlepsza edukacja prozdrowotna to wykład przez przykład. Uczniowie zdecydowanie szybciej przyswajają postawy nauczyciela, niż jego suche słowa. Dlatego niech twój styl życia będzie wzorem do naśladowania!

Zasada 2: wyznaczaj mądre cele
Wyznaczanie celów to podstawowe narzędzie w klasycznym treningu mentalnym. Każdy nauczyciel i trener posługuje się nim intuicyjnie. Jednak ważne jest, aby wspólnie ze swoimi podopiecznymi wyznaczać nie tylko cele wynikowe (np. „Chcemy zakwalifikować się do mistrzostw regionu”), ale także te związane z wykonaniem (np. „Chcemy pobić rekord szkoły w sztafecie”) i procesem (np. „Chcemy, żeby wszyscy uczniowie poprawnie wykonywali dwutakt”). Zdecydowanie zbyt często nauczyciele i trenerzy poprzestają na wyznaczeniu celów wynikowych. A to wykonanie i proces są motorami napędowymi sukcesu. Zbytnie skupianie się na wyniku często gubi zawodników, nawet na światowym poziomie. Dobrym przykładem, jak można zejść z poziomu celu wynikowego (wygrać) na poziom celu związanego z wykonaniem (dobrze zagrać) jest wypowiedź Adama Małysza: „Chcę oddać dwa równe skoki”. W czasach swojej świetności nasz mistrz powtarzał to do znudzenia. W ten sposób odsuwał od siebie presję i skupiał swoją uwagę na elementach, które pozostawały pod jego kontrolą. Równe skoki wcale nie musiały być dalekie, a dalekie skoki wcale nie gwarantowały zwycięstwa. Chodziło tu jednak o to, żeby dać z siebie wszystko, niezależnie od tego, co zrobią przeciwnicy. Dlatego warto przypominać o realizacji założeń procesowych, nawet w przypadku obiektywnego niepowodzenia i niekorzystnego wyniku. W rozmowie z zawodnikiem lub drużyną możesz powiedzieć: „Chcieliśmy dzisiaj wygrać. Tym razem nasi przeciwnicy byli od nas lepsi. Jednak jestem dumny z drużyny, gdyż zrealizowaliśmy nasze założenia taktyczne”. W sportach drużynowych, oprócz celów dla całego zespołu, dobrze też zadbać o cele indywidualne. W kontekście szkolnym nie trzeba podchodzić do każdego zawodnika. Na tego typu rozmowy indywidualne raczej zabraknie czasu. Wystarczy przed wyjazdem na zawody zachęcić każdego z nich, żeby obrał sobie jakieś indywidualne założenia do zrealizowania podczas meczu lub turnieju.
Niech zatem zawody będą dla twoich podopiecznych okazją do celebrowania treningowego wysiłku. Pozwól im się nimi cieszyć – to przecież ich czas! Niech się sprawdzą na tle innych, ale zadbaj o to, żeby nie zapominali o procesie i satysfakcji z gry lub ruchu w ogóle! 

Zasada 3: stwórz rutyny
Mistrzostwo w każdej dziedzinie życia nigdy nie jest pojedynczym czynem, ale nawykiem. Wielkości sportowca i człowieka nie mierzy się przez pryzmat tego, co zrobi raz, ale tego, co robi dziesiątki tysięcy razy. Bruce Lee stwierdził kiedyś, że nie boi się wojownika, który przećwiczy 10 000 ciosów jeden raz. Prawdziwym zagrożeniem jest natomiast przeciwnik, który wyćwiczy jeden cios 10 000 razy. W sporcie psychologowie często mówią o istocie rutyny przygotowawczej. To powtarzalne czynności, które pozostają pod pełną kontrolą zawodnika (zespołu). Częścią rutyny przygotowawczej może być sekwencja rozgrzewki, sposób wyjścia na boisko lub wspólny okrzyk. Dzięki temu, co znane i powtarzalne, zawodnik (zawodnicy) lepiej panuje nad emocjami i radzi sobie ze stresem. To swoista oaza, z której wychodzi się na arenę zmagań sportowych. Jako nauczyciel (trener) możesz wspomóc młodych zawodników w tworzeniu zarówno indywidualnych, jak i drużynowych rutyn przygotowawczych. 

Zasada 4: podkreślaj, że praca popłaca
Polskie przysłowie mówi, że bez pracy nie ma kołaczy. W sporcie, jak w żadnej innej dziedzinie życia, możemy zaobserwować efekty ciężkiej pracy. Im ktoś więcej/lepiej trenuje, tym lepszy się staje w wybranej dyscyplinie. Chcąc kreować u swoich podopiecznych nastawienie rozwojowe, dobrze jest podkreślać i doceniać znaczenie ich wysiłku włożonego w przygotowania do zawodów. 
Czas i energia twoich uczniów to waluta, którą mają potem do rozdysponowania na zawodach. Sportowiec staje się lepszy dzięki wysiłkowi, na który zdobywa się podczas treningu. Nauczyciel (trener) może wspomóc ten proces poprzez umiejętne rzucanie wyzwań i wspieranie podopiecznych w ich realizacji. Dobre przygotowanie jest fundamentem pewności siebie i poczucia własnej skuteczności. W sporcie wysokokwalifikowanym czasem oznacza to ból, krew, pot, łzy i przesuwanie granic swojej strefy komfortu. Nie wiem, czy to zadanie nauczyciela wychowania fizycznego, żeby popychać swoich uczniów do granic ich obecnych możliwości, ale na pewno warto ich do tego zachęcić. Jednak przy determinacji, aby zawsze dawać z siebie wszystko, pamiętaj, że ważne jest, by trenować nie tylko ciężko, lecz także mądrze. Wysiłek na treningu to funkcja jego ilości i jakości. Dobrze jest znaleźć odpowiednią proporcję między jednym a drugim. To też może być twoje zadanie, żeby skoordynować przygotowania do startu indywidualne, w klubie i w szkole.

W TRAKCIE ZAWODÓW

Zasada 5: wspieraj na bieżąco
W trakcie zawodów często będziesz jedynym dorosłym opiekunem. To duża odpowiedzialność, ale też okazja do zacieśnienia więzi i zbudowania pozytywnej atmosfery. Nie będę tu szczegółowo omawiać spraw formalnych dotyczących wyjazdu czy też logistyki. Napiszę tylko, że istotne jest, żeby dopiąć wszystkie kwestie organizacyjne odpowiednio przed wyjazdem i upewnić się, że wszyscy wiedzą wszystko, co powinni. Z perspektywy psychospołecznej ważne jest natomiast, żebyś sprawił, że uczniowie czują się bezpiecznie i mają poczucie bezwarunkowego wsparcia. Niezależenie od tego, co się będzie działo na arenie zmagań sportowych, niech wiedzą, że są dla ciebie ważnymi osobami. Postaraj się być aktywnym trenerem, który na bieżąco śledzi poczynania swoich uczniów i odnajduje w nich pozytywne aspekty. Mów głośno o tym, co działa, nawet jeśli są to małe rzeczy. Dzięki temu będziesz mentalnie wzmacniać swoich podopiecznych, a to budowanie kapitału na kolejne starty. Z kolei, jeśli potrzebujesz udzielać swoim uczniom korekt lub reprymend, niech będą one konkretne. Unikaj ogółów i frazesów. W takich komunikatach staraj się też odizolować zachowanie (np. „To, co zrobiłeś na boisku było nieodpowiedzialne”) od cech osobowościowych (np. „Jesteś nieodpowiedzialny”). Wreszcie poczekaj z podsumowaniem i analizowaniem wydarzeń na zawodach przynajmniej jeden dzień. Niech emocje opadną, zarówno u ciebie, jak i twoich uczn...