Psychologia sportu – jak wykorzystać wybrane zagadnienia na zajęciach WF?

Czym zatem zajmuje się psychologia sportu? Od strony teoretycznej bada, wyjaśnia i opisuje psychologiczne aspekty występujące w sporcie. Praktycy wykorzystują uzyskane na tej podstawie teorie, metody i techniki w celu poprawy osiągnięć i ogólnego funkcjonowania osób uprawiających sport. Typowe obszary pracy w psychologii sportu to między innymi: prawidłowe wyznaczanie celów, radzenie sobie ze stresem, umiejętność koncentrowania się na „tu i teraz”, wzmacnianie pewności siebie, poprawa komunikacji między zawodnikami i trenerami. Sportowcy stają się bardziej świadomi korzyści wynikających ze współpracy z psychologiem sportowym. Nie ma wątpliwości, że psychika odgrywa niebagatelną rolę, wówczas gdy rywalizujący ze sobą zawodnicy reprezentują najwyższy poziom w swoich dyscyplinach. Wtedy o zwycięstwie decydują szczegóły, a rezerwy często tkwią właśnie „w głowie”. Sportowcy często podkreślają, że w decydujących momentach rywalizacji to właśnie psychika odgrywa kluczową rolę. Koronnym przykładem potwierdzającym powyższe słowa jest to, co powtarzał Adam Małysz: „koncentruję się tylko na oddaniu dwóch dobrych skoków, a nie na zwycięstwie”.
Powyższe słowa odnoszą się do sportu przez duże „S”, ale wszystkie opisane powyżej aspekty można przenieść także na grunt sportu amatorskiego, sportu dzieci i młodzieży oraz na poszczególne lekcje wychowania fizycznego. Jest to informacja szczególnie ważna dla nauczycieli WF-u, którzy na co dzień doświadczają problematyki zwycięstwa i porażki, motywacji do uczestnictwa w zajęciach, radzenia sobie z grupą, ale też specyficznymi jednostkami, różniącymi się charakterologicznie itp. Można odnieść wrażenie, że trenerzy/selekcjonerzy w sporcie profesjonalnym, przy całym szacunku dla ich pracy i obciążeń, głównie psychicznych, wynikających chociażby z presji społecznej, mają większy wachlarz narzędzi, a przede wszystkim osób, które są odpowiedzialne za poszczególne sfery treningu, przygotowania i funkcjonowania zawodników czy drużyn, niż trener drużyny młodzieżowej lub nauczyciel wychowania fizycznego. Ci ludzie muszą posiadać wiedzę i umiejętności całego sztabu wymienionego powyżej. Muszą być fachowcami w swej dziedzinie sportowej, muszą być wychowawcami, często lekarzami, socjologami (panowanie nad grupą), ale także i psychologami, którzy będą umieli stworzyć odpowiednie warunki do uprawiania sportu lub wchodzenia w świat aktywności fizycznej przez ich podopiecznych. 
Niniejszy artykuł ma na celu pokazanie roli, znaczenia oraz niektórych mechanizmów z pogranicza sportu i psychologii (w tym także psychologii sportu), które wpływają na sposób funkcjonowania dzieci i młodzieży, ich ewentualnych ścieżek rozwoju sportowego i tego, czy sport i aktywność fizyczna będą towarzyszyć im przez całe życie, czy będą tylko przykrym epizodem z dzieciństwa. Odbiorcami tego tekstu mogą być nauczyciele wychowania fizycznego, trenerzy sportowi, ale także rodzice.

Pasja i motywacja

Pierwszym, niezwykle istotnym terminem, pojawiającym się w kontekście uprawiania sportu czy podejmowania aktywności fizycznej jest pasja. To niezwykła wewnętrzna potrzeba działania. Nie da się mówić o pasji, pomijając motywację, czyli pewnego rodzaju napęd od działania. W słowie „motywacja” ukryte jest bardzo ważne słowo – „motyw”. To nic innego, jak powód, dla którego podejmujemy pewne działania. I w tym miejscu rodzą się ważne pytania dla rodziców, ale i nauczycieli – co powinno być powodem działania Waszego dziecka? To, że Wy chcecie, aby działało, czy to, że będzie działało samodzielnie, z wewnętrznej potrzeby? Czy chcecie, aby do podjęcia aktywności potrzebowało zewnętrznej stymulacji, czy też chcecie, aby samo poszukiwało nie tylko motywu, ale przede wszystkim okazji do działania? Odpowiedź wydaje się oczywista. Lepiej, żeby dziecko samo chciało podejmować nowe wyzwania. Jak zatem tego dokonać? 
Motywację możemy podzielić na zewnętrzną i wewnętrzną. Motywacja zewnętrzna to nic innego, jak działanie warunkowane przekonaniem, że powinienem coś zrobić. Że jeśli coś zrobię, to spotka mnie nagroda, a jak czegoś nie zrobię – kara. Motywacja wewnętrzna warunkowana jest przez coś znacznie ważniejszego i wynika z nieprzymuszonej woli. Co zrobić zatem, aby wzbudzać w dziecku wewnętrzną motywację?

1. Po pierwsze: nie demotywować. Jako dorośli mamy tendencję do przenoszenia na dzieci szeregu błędnych przekonań. Pierwszym mordercą motywacji jest nakaz. „Zrób to”, „nie rób tamtego”. Niestety — często nie chce nam się tłumaczyć dziecku szerszego kontekstu. Tu jako przykład może posłużyć słynne pytanie uczniów „po co?”, na które zbyt często nie słyszą żadnej odpowiedzi lub odpowiedź w stylu „bo tak trzeba” lub „rób, nie pytaj”. Należy pokazać lub wyjaśnić prawdziwy motyw i powiedzieć „czego chciałbyś się dziś nauczyć na treningu?” i wyzwolić w dziecku naturalną ciekawość. 
2. Metoda kija i marchewki – zabija nawet największą motywację. „Idź na trening, to dostaniesz upragnioną zabawkę”. „Jeśli nie pójdziesz na trening, to będziesz miał szlaban na komputer” – wersja rodziców, „wykonaj ćwiczenie otrzymasz dobrą ocenę, jeśli nie, będzie uwaga lub jedynka” – wersja szkolna. Jeśli zarówno z nagrodą, jak i karą trafimy w czuły punkt, czyli w coś, co faktycznie jest dla dziecka ważne, mamy przekonanie, że zadziałało. W końcu mamy oczekiwany rezultat – dziecko poszło na trening/wykonało ćwiczenie. Ale czy na pewno dziecko się rozwijało, czy było zaangażowane i cieszyło się każdym kolejnym zadaniem i ćwiczeniem? A może jednak odbębniło trening, ćwiczenie, aby tylko uzyskać nagrodę lub uniknąć kary?
3. Odwoływanie się do emocji, stosowane szczególnie przez rodziców, jest kolejnym mechanizmem wpływającym na obniżanie poziomu motywacji u dziecka. Padają słowa „jest mi przykro, że nie doceniasz tego, co dla ciebie robię. Ja się staram, aby zapewnić ci możliwości treningu, a ty nawet tego nie doceniasz”. I dziecko, nie chcąc już słuchać naszego „użalania się”, idzie na zajęcia – głównie dla świętego spokoju. Jakie są tego konsekwencje? Dziecko przede wszystkim zapomina o sobie. O swoim rozwoju, o swojej radości z treningu. Wiąże się to niestety z tym, że rodzic musi ciągle poszukiwać dodatkowych motywatorów, które utrzymają dziecko w treningu. Niestety, kończy się to bardzo często wypaleniem młodego zawodnika i jego niechęcią do dalszych zajęć. 

Czy zatem można inaczej? Można – wystarczy pomóc dziecku wyzwolić wewnętrzną potrzebę rozwoju. Należy wesprzeć tzw. motywację wewnętrzną. Motywacji wewnętrznej nie trzeba budować — wystarczy ją wspierać.
Jak tego dokonać?

• Nie oceniać rezultatów. Zamiast mówić, nawet po sukcesie, „gratuluję wygranego meczu”, lub „cieszę się bardzo, że pokonałeś przeciwnika – był bardzo trudny”, należy okazać podziw i uznanie dla sposobu realizacji zadania – „bardzo podobało mi się, jak goniłeś bardzo trudne piłki. To, że nie odpuszczałeś nawet w trudnych sytuacjach, pozwoliło ci wygrać z bardzo trudnym i wymagającym zawodnikiem. Możesz być z siebie dumny”.
• Porównywać. Może to brzmieć kontrowersyjnie, ale porównywać ze „sobą dnia wczorajszego”! Inaczej mówiąc, należy skupić się na procesie rozwoju. Regularne analizy wyników „testów sprawności fizycznej” i wskazywanie dziecku, jak mocno się rozwinęło. W warunkach szkolnych zamiast wystawić ocenę za bieg na podstawie tabel wyników, należy porównać do wyniku uzyskanego przez ucznia w poprzednim semestrze. Dziecko samo zaobserwuje i przeanalizuje postęp, stagnację bądź regres wyniku i spróbuje wyjaśnić przyczyny takiego stanu rzeczy. Należy zatem zachęcać dziecko do samodzielnego sprawdzania się i mierzenia swoich własnych postępów. Można wydrukować dziecku wykres, na którym będzie zaznaczało swoje postępy.
• Należy pomóc dziecku odkryć pozytywne motywy....