Aspekty zdrowotne uczniów po pandemii COVID-19 a powrót do szkoły

O epidemii mówi się wtedy, kiedy choroba ma zasięg lokalny, czyli obejmuje miasto, kraj, a nawet kilka sąsiadujących państw. Mianem pandemii natomiast określa się szybko szerzące się choroby zakaźne ogarniające swym zasięgiem całe państwa, jeden z kontynentów lub nawet cały świat (Jaśkiewicz, Goździalska, Kaducáková, 2012). Termin pandemia pochodzi z języka greckiego (pan – „wszyscy”, demos – „ludzie”). Pandemia – to plaga przynosząca wiele nieszczęść i śmierci, dlatego dla ludzkości jest ona wielkim utrapieniem. Dodatkowo, czas jej występowania nie jest bliżej określony, może trwać miesiącami, a nawet latami.

Wirusy – to najmniejsze czynniki zakaźne. Na ogół kojarzą się one z chorobami wieku dziecięcego, uznawanymi za niegroźne. Większość z nich przebiega łagodnie, szczególnie w zdrowej populacji. Jednak wirusy mają zdolność do częstszego zmieniania się (mutowania), a co za tym idzie – tworzenia szczepów dotąd niespotykanych, czasem bardzo niebezpiecznych dla ludzi (Krawczyk, 2020). W konsekwencji, z jednej z mutacji może powstać nowa, niebezpieczna dla człowieka choroba. Brak ruchu spowodowany zdalnym nauczaniem (12.03–26.06.2020 oraz 26.10.2020–15.01.2021 klasy I–III i do 14.05.2021 klasy starsze) przyczynił się do pojawienia się dodatkowych problemów, jak: nadwaga, otyłość u uczniów, ale także przyjmowanie dosyć często nieprawidłowych pozycji siedzących lub leżących oraz nadmierne obciążanie kręgosłupa, co sprzyjało powstawaniu wad postawy. To wszystko może mieć negatywny wpływ na organizm w późniejszym etapie życia i skutkować poważnymi chorobami, jak np.: choroby układu krążeniowo-oddechowego (zawał serca, udary, wylewy), cukrzyca, miażdżyca i inne choroby cywilizacyjne XXI wieku. 

Podjęcie aktywności ruchowej może zdecydowanie zapobiec wystąpieniu powyższych negatywnych skutków hipokinezji, z jakimi obecnie borykają się już ludzie w różnym wieku. Ponadto ludzie aktywni fizycznie cechują się lepszym zdrowiem, samopoczuciem, są bardziej chętni do życia i pełni energii na skutek wytwarzania endorfin, dopaminy, czyli „hormonów szczęścia”. Ponadto zwiększa się u nich odporność nabyta.
Na skutek pandemii COVID-19 pojawiły się również zaburzenia psychiczne objawiające się przede wszystkim: bezsennością, zaburzeniem koncentracji lub pamięci, niepokojem, zakłóceniem świadomości i orientacji. Coraz częstszym negatywnym skutkiem ciągłego stresu (w pracy, w domu) oraz obecnej sytuacji pandemicznej jest depresja. Depresja dotyka również bardzo często uczniów szkoły podstawowej. Obniżony nastrój, zwiększony poziom stresu, lęku – na to wszystko ruch może oddziaływać w znaczący sposób, doprowadzając przy tym do minimalizacji objawów bądź pozbycia się ich całkowicie. Wszystko to jednak wymaga ogromnej determinacji, samodyscypliny oraz cierpliwości w dążeniu do celu.

Jak wiadomo, psychika człowieka jest ściśle powiązana z układem ruchu i układem nerwowym. Psychomotoryka określa ruch człowieka jako wyraz wzajemnego związku ciała i duszy (Majewska, Majewski, 2012). Inaczej mówiąc, stan psychiczno-emocjonalny ma ogromne znaczenie dla sposobu, w jaki człowiek wykonuje daną czynność ruchową. Zadowolenie z życia, poziom osobistego szczęścia wiążą się z aktywnością. Podsumowując, wysiłek fizyczny ma ogromne znaczenie dla kondycji psychicznej.

Aspekty zdrowotne

W ostatnim czasie pojawił się konkretny podział pandemicznych doświadczeń uczniów powracających we wrześniu do szkoły (materiały szkoleniowe z projektu ministerialnego WF z AWF):

• uczniowie, którzy zachorowali i mieli objawy z efektem PIMS (Paediatric Inflammatory Multisystem Syndrome) – wieloukładowego zespołu zapalnego organizmu,
• uczniowie, którzy chorowali z typowymi objawami lub bez i doświadczają odległych powikłań pocovidowych, tzw. zespołu postcovidowego,
• uczniowie zdrowi lub którzy zachorowali bez objawów, ale doświadczyli negatywnych skutków izolacji społecznej i niedoboru ruchu (hipokinezji).

W celu zobrazowania kierunku rozpoznania efektów PIMS u dzieci i młodzieży po przejściu COVID-19 przedstawiono poniżej najczęstsze ich skutki oraz objawy („Przegląd Pediatryczny”, 2020):

• wiek: dotyczy najczęściej dzieci i młodzieży w wieku między 0. a 18. rokiem życia (Me wieku = ok. 9 lat),
• gorączka: temperatura ciała > 38,5oC przez min. 3 dni,
• wysokie wskaźniki stanu zapalnego: bóle w okolicy zaistniałego efektu,
• uszkodzenia wielonarządowe: objawy ze strony co
• najmniej dwóch narządów lub układów (układ krążenia, układ oddechowy, układ kostno-mięśniowo-więzadłowy, układ nerwowy),
• wykluczenie innych przyczyn,
• powiązanie z COVID-19: dodatni wynik testu, obecność przeciwciał, kontakt z osobą zakażoną w ciągu ostatnich 4–8 tygodni.

Poniżej przedstawiono negatywne skutki izolacji społecznej i braku aktywności fizycznej w dobie pandemii przez ostatni rok kalendarzowy (materiały szkoleniowe z projektu ministerialnego WF z AWF):

• 20% dzieci posiada prawidłową aktywność fizyczną w ciągu tygodnia.
• 4,3% ♀ i 2,7♂ ma stałe zwolnienie z lekcji WF w szkole.
• 23% ♀ i 25♂ z nadwagą i otyłością ma zwolnienie z lekcji WF w szkole.
• 19% dzieci nie uczestniczy w lekcjach WF w szkole.
• 73% dzieci regularnie uczestniczy w lekcjach WF w szkole.
• 40% ♀ i 44♂ uczestniczy w zajęciach AF pozalekcyjnej.
• 26% dzieci uprawia aktywność fizyczną 3–4 razy w tygodniu.
   

Zamknięcie szkół w 195 krajach (1,5 miliarda dzieci i młodzieży) spowodowało między innymi takie efekty, jak: negatywny wpływ na naukę, negatywny wpływ na dobre samopoczucie uczniów, zwiększenie częstości chorób przewlekłych. Zamknięcie szkół wywołało również duży odsetek ryzyka niedożywienia u dzieci i młodzieży (czasem jedynym ciepłym posiłkiem w ciągu całego dnia był obiad w szkole), zaostrzenie „epidemii otyłości” u dzieci i młodzieży. Ponadto wywarło to ogromne konsekwencje: psychospołeczne, biologiczne oraz w obrębie zachowania (rys. 1) (materiały szkoleniowe z projektu ministerialnego WF z AWF).

Izolacja spowodowała w konsekwencji w głównej mierze spadek aktywności fizycznej, wzrost ilości czasu spędzanego przed monitorami, ekranami tabletów, telefonów, wzrost poziomu negatywnych skutków lockdownu u dzieci w okresie dojrzewania (np. gry online/na komputerze z 4,7 mln do 5,7 mln użytkowników) oraz brak przestrzegania zaleceń zdrowego trybu życia (wg zaleceń WHO: min. 3 x 60 x 130, tzn. podejmowanie aktywności przynajmniej 3 x w tygodniu przez 60 minut dziennie z tętnem umiarkowanym 130 ud./minutę – zaledwie 18% uczniów stosuje zalecenia).

Główne trudności/bariery w podejmowaniu aktywności fizycznej podczas pandemii COVID-19 są następujące (Bates L.C. et al., 2020):

• Środowisko i obostrzenia.
• Czynniki zewnętrzne:
  –    praca zdalna rodziców w domu – brak możliwości skupienia uwagi w trakcie lekcji, zbyt częsta kontrola rodzica oraz nagminne odbieranie samodzielności uczniów na i po lekcjach (rodzic odrabiał zadania domowe),
  –    nieuczestniczenie w zajęciach edukacyjnych przez COVID-19,
  –    brak bezpośredniego kontaktu społecznego z rówieśnikami.
• Czynniki wewnętrzne: 
  –    brak motywacji wewnętrznej do podejmowania jakiejkolwiek formy aktywności fizycznej,
  –    ogólny zły stan zdrowia i samopoczucia,
  –    problemy ze snem i wypoczynkiem,
  –    nerwowość, lęk, strach, stany depresyjne.
   

Tabela 1. Sposoby rozwiązania trudności w uprawianiu aktywności fizycznej

Lp.	Czynniki wewnętrzne	Czynniki zewnętrzne	Środowisko	Polityka zarządzania
	poszukiwanie przyjemniej dla siebie formy aktywności fizycznej	wspólne wyzwania z kolegami związane z aktywnością  fizyczną	wykorzystanie obiektów i innych miejsc do  ćwiczeń w domu (jako przyrządy do ćwiczeń)	rozwiązania lokalnych władz (miejsce i...